تحلیل اجرای طرح ترسیب کربن/۱۸سال نفوذ در دورافتاده‌ترین نقاط کشور

به گزارش خبرنگار مهر، صادق کرامتی، کارشناس توسعه روستایی مرکز مطالعات راهبردی غذا و کشاورزی دانشگاه تهران طی یادداشتی، پروژه ترسیب کربن را تحلیل  و از آن تحت عنوان  پروژه نفوذ در روستاهای کشور به قدمت ۱۸ سال یاد کرد. متن کامل این یادداشت به شرح ذیل است:

در سپتامبر سال۲۰۰۰ میلادی، ۱۸۹ تن از سران دولت‌ها سندی به نام «سند توسعه هزاره» را در سازمان ملل تصویب کردند که طبق آن، کشورها متعهد شدند تا سال ۲۰۱۵ به آرمان‌های توسعه هزاره (MDGs) دست پیدا کنند. آرمان‌های هشت‌گانه این سند عبارت‌ از بین بردن فقر شدید و گرسنگی، دست یافتن به آموزش ابتدایی همگانی، گسترش و ترویج برابری جنسیتی و توانمندسازی زنان، کم کردن مرگ کودکان، بهبود سلامت مادران، مبارزه با ایدز، مالاریا و دیگر بیماری‌ها، تضمین پایداری محیط‌زیست آرمان، گسترش مشارکت جهانی برای توسعه و همچنین ایجاد حکومت‌های دموکراتیک هستند.

سازمان ملل متحد برای پیاده‌سازی اجزای این سند، نهادهای تخصصی و صندوق‌هایی را تشکیل داده است. ازجمله این نهادها می‌توان به دفتر عمران ملل متحد (UNDP) و صندوق جهانی محیط‌زیست (GEF) اشاره کرد. دفتر عمران ملل متحد جهت اجرای این سند طرح‌ها و پروژه‌های فراوانی را طراحی کرده است که یکی از این پروژه‌ها، پروژه بین‌المللی ترسیب کربن(CSP) است.

طرح ترسیب کربن چیست؟

طرح ترسیب کربن به روند ذخیره کربن موجود در هوا در خاک و گیاهان گفته می‌شود. هدف نهایی طرح ترسیب کربن نیز، ارائه یک مدل اقتصادی جهت رسوب دادن کربن در جو و کاهش گازهای گلخانه‌ای است که این هدف با ایجاد یک ساختار محلی اقتصادی- اجتماعی که انگیزه مشارکت گروه‌های مردمی را افزایش داده و  آنان را به سمت فعالیت‌های مشارکتی ترغیب می‌کند، همچنین ضمن احیای مراتع منطقه و کشت گیاهان به‌صورت مشارکتی و ذخیره کربن از هوا، مشاغل جایگزینی را به روستاییان پیشنهاد می‌دهند که باعث فشار کمتر بر منابع طبیعی شود.

طرح با رویکرد محیط‌زیستی شروع شده و با بررسی ظرفیت‌های اکولوژیکی ادامه پیدا می‌کند. نیازهای اجتماعی احصاء و برنامه اجتماعی-اقتصادی جهت ترسیب کربن و معرفی مشاغل جایگزین به روستاییان برنامه‌ریزی می‌شود (گزارش عملکرد طرح مشارکتی، ۱۳۹۴). مدل اجرایی ترسیب کربن در سه سطح برنامه‌ریزی‌ شده است. سطح محلی باهدف بهبود شرایط اجتماعی- اقتصادی روستاییان، سطح ملی باهدف احیای مراتع و بالاخره سطح جهانی که باهدف ترسیب کربن دنبال می‌شود.

تاریخچه شروع و تعمیم طرح ترسیب کربن در ایران

 دفتر عمران ملل متحد در راستای ترغیب کشور ایران برای اجرایی کردن پروژه ترسیب کربن طی توافقی با سازمان برنامه‌ و بودجه وقت ایران، در سال ۱۳۸۷ گروه‌هایی را جهت آشنایی به کشورهایی که طرح در آن‌ها اجرا می‌شد، برد و توانست در سال ۱۳۸۰ بر اساس تجربیات این کشورها، طرح را در شیرآباد زاهدان کلید بزند. سازمان برنامه‌ و بودجه وقت با توجه به تجربیات در شیرآباد قصد داشت این طرح را در ۴ استان دیگر تعمیم دهد که بنابر دلایل نامعلومی با مخالفت دفتر عمران ملل متحد مواجه و بنابراین طرح متوقف شد.

با توجه به اینکه بحث‌های مرتبط با بیابان‌زدایی و احیای مراتع در راستای مأموریت‌های سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ایران است و همچنین از آنجا که سازمان مذکور نسبت به سازمان برنامه‌وبودجه دارای ساختار سازمانی گسترده‌تری در بدنه استان‌ها، شهرستان‌ها و حتی بخش‌هاست؛ در سال ۱۳۸۳ از سوی دفتر عمران ملل متحد (UNDP) سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور به عنوان مجری طرح موسوم به ترسیب کربن انتخاب شد تا آن را در کشور اجرایی کند.

نماینده دفتر عمران ملل متحد، فردی است به نام دکتر بوداتکی که حاضر می‌شود برای شروع موفق طرح ترسیب کربن در ایران، حتی چندین سال در منطقه اجرای پایلوت طرح که در ابتدا منطقه حسین‌آباد شهرستان بیرجند بود، سکونت اختیار کرده و زندگی کند. اجرای طرح ترسیب کربن در ایران همواره و گویی طبق توافقی بین سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و دفتر عمران ملل متحد موفق ارزیابی شده است؛ اما هیچگاه گزارش شفاف و قابل استنادی مبنی بر شاخص‌های توسعه روستایی و یا حتی شاخص‌های در نظر گرفته در اساسنامه پروژه؛ از سوی مجریان منتشر نشد.

با توجه به ادعای موفقیت در اجرای طرح در شهرستان بیرجند، در سال ۱۳۹۰ این طرح به استان‌های کرمان و تهران تعمیم یافت. سپس در سال ۱۳۹۲ به  استان‌های البرز، سمنان، مرکزی و بوشهر نیز تعمیم پیدا کرد. در حال حاضر این طرح بانام «طرح مدیریت مشارکتی منابع طبیعی و توسعه روستایی» (تعمیم ترسیب کربن) در ۱۷ استان کشور شامل استان‌های تهران، البرز، کرمان، سمنان، بوشهر، مرکزی، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، آذربایجان غربی، گلستان، اصفهان، یزد، فارس، ایلام، قم، سیستان و بلوچستان و منطقه جنوب کرمان (جیرفت و کهنوج) تعمیم پیدا کرده است. همچنین با امضای تفاهم‌نامه فاز سوم طرح ترسیب کربن در تاریخ ۲۷ خرداد ۹۶، قرار بر این شد تا این طرح در ۵ منطقه از استان‌های گلستان، خراسان شمالی، یزد و خراسان جنوبی اجرایی شود.

بنابراین طرح بین‌المللی ترسیب کربن توسط سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور با حمایت برنامه عمران ملل متحد (UNDP) و صندوق جهانی محیط‌زیست (GEF) در حال اجرا بوده و رویکرد کلی آن، احیای مراتع با مشارکت ذی‌نفعان منطقه‌ای است. ولی هیچ گزارش شفافی که گویای این موضوع باشد که مجریان این طرح‌ها در اهداف تعیین‌شده به چه میزان موفقیت دست پیدا کرده‌اند، در دسترس نیست.

تحلیل طرح ترسیب کربن در ایران

مدل اجرایی ترسیب کربن در ابتدا با توسعه روستایی نسبتی نداشت ولی وقتی با جوامع محلی ارتباط گرفت و با دغدغه معیشت ایشان آشنا شد، دریافت که این موضوع را نیز باید در برنامه‌ریزی‌های خود منظور کند. همچنین دغدغه سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری به‌عنوان دستگاه مجری، احیای مراتع در کشور بود. بنابراین UNDP با توجه به هدف اولیه خود که ترسیب کربن بود و دغدغه معیشت و بهبود شرایط اجتماعی-اقتصادی جوامع محلی و همچنین خواسته سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری که احیای مراتع بود به مدلی تحت عنوان احیای مراتع برای مردم محلی با توجه به منافع جهانی زیست‌محیطی رسیدند.

بررسی عملکرد طرح‌های بین‌المللی که باهدف توانمندسازی یا به عبارت بهتر توان‌افزایی مردم بومی روستاها اجراشده نه‌تنها نشان از شکست این طرح‌هاست؛ بلکه گویای نوعی نفوذ اقتصادی و فرهنگی در جوامع روستایی است.

توضیح آنکه طرح‌های بیابان‌زدایی حتی از مسیر صندوق‌های خرد همچنان از فقدان بهره‌وری مستمر پس از احیای مراتع رنج می‌برد و سازوکار مشخص و معینی برای بهره‌برداری اقتصادی از این طرح‌ها که ضامن بقای آن باشد، ایجاد نشده و عملاً هدف طرح که توانمندسازی مردم بومی است محقق نشده است.

همچنین بین‌المللی بودن این طرح، منجر به تمرکز مدیران استانی و حتی ملی در یک نقطه شده است که به‌صورت طبیعی منجر به تسهیل هماهنگی‌های سازمانی و اجرایی در سطح استان می‌گردد. علاوه بر آن اعتبارات استانی، ملی و بین‌المللی در نقطه خاص متمرکز می‌شود و در اثر ایجاد فضای گلخانه‌ای، به‌صورت مصنوعی مسائل و مشکلات محیطی که در شرایط عادی مانع از توسعه روستایی است، کنار می‌رود. اما بلافاصله پس از اتمام ظاهری اجرای طرح، مشکلات به حال اولیه خود و یا بعضاً بدتر از قبل بر می‌گردند.

با توجه به هدف اولیه دفتر عمران سازمان ملل و بررسی عملکرد طرح در ایران، شاهد شکست و عملی نشدن هدف‌های اولیه  طرح هستیم. اما هدف اصلی فعالیت نهادهای بین‌المللی که با اجرای چنین طرح‌ها و هدفهای انحرافی دنبال می‌شود را می‌توان ایجاد ساختار اجتماعی منطبق بر سیاست‌های خود و تخریب ساختار اجتماعی موجود و همچنین اعمال تغییرات و نفوذ فرهنگی و اقتصادی در روستاها دانست. این نفوذ ۱۸ ساله در کشور را می‌توان از دو جنبه اقتصادی و فرهنگی موردبررسی قرار داد:

الف) تضعیف کشاورزی و توسعه مشاغل کاریکاتوری در روستاها

 بنیه و قدرت استقامت کشور در مسیر پیشرفت و توسعه، به تأمین غذای اساسی آن است. به همین علت است که آمریکا ۱۱ برابر نیاز خود تولید غله دارد و یا اینکه فرانسه هفت برابر و آلمان پنج برابر نیاز خود، تولید غله دارند. کشور ما در شرایط فعلی به دلیل بحران مدیریت منابع آب و کاشت غیراصولی با کمبود آب و فرسایش خاک مواجه است. این نهادها به دنبال کاهش تولید محصولات کشاورزی به بهانه‌های مذکور هستند که دو اقدام را سرلوحه خود قرار داده‌اند که عبارت‌اند از تغییر الگوی کشت کشاورزی و کاهش تولید محصولات غذای اساسی و همچنین ترویج خروج دام از مرتع که باعث تضعیف کشاورزی و وابستگی هر چه بیشتر کشور به خارج را به دنبال خواهد داشت.

درواقع این نهادها می‌کوشند با پاک کردن صورت‌مسئله و نپرداختن به اصل موضوع بحران مدیریت آب و سیاست‌های اصلاحی آن و اصلاح ساختارهای تولید کشاورزی و دامپروری مردم را به امور غیرواقعی مشغول کنند.

ب) تضعیف فرهنگ بومی و ترویج فرهنگ غربی در روستاها

در تمامی این طرح‌ها به‌شدت حضور بانوان در مجامع و جلسات صندوق‌ها تأکید می‌شود. حتی منابع اعتباری اختصاص‌یافته از سوی نهادهای بین‌المللی تنها به بانوان اختصاص می‌یابد که نتیجه قهری آن ایجاد ساختار اجتماعی به بهانه صندوق‌ها و اختلاط بیش‌ازحد زنان و مردان روستایی با یکدیگر است. درواقع پس از دهه ۴۰ و تلاش‌های کشورهای متخاصم در خالی کردن روستاها و توسعه شهرها و بحث‌های اجتماعی در کلان‌شهرها، اکنون به دنبال توسعه فرهنگ غربی در روستا و میان کسانی است که ذاتاً توان مهاجرت به شهرها را ندارند.

قابل‌ذکر است مشاور بین‌المللی طرح ترسیب کربن در طول اجرای این طرح در ایران ثابت بوده و با تغییر دولت‌ها تغییر نکرده است و در حال حاضر در طرح قلعه گنج بنیاد مستضعفان بر اساس اهداف طرح مشغول شناسایی و برنامه‌ریزی طرح است. به‌طوری‌که   «گری لوییس» نماینده مقیم سازمان ملل در تهران پروژه ترسیب کربن در این شهرستان را در راستای اقتصاد مقاومتی عنوان کرده است. همچنین دفتر UNDP در تهران قصد دارد با نهادهای مردمی که در روستاها مستقر هستند، ارتباط گرفته و از ظرفیت ایشان جهت توسعه طرح‌های خود در ایران بهره گیرد. درنهایت باید گفت این طرح فرآیندی در جهت کاهش قدرت تولید و باروری انسان‌ها و زمین بوده و در راستای نفوذ فرهنگی در جوامع روستایی این فعالیت‌ها را انجام می‌دهند.